Мархабат БАЙҒҰТ: Кісінің алдына барып көмек сұраған емеспін

– ХАЛЫҚАРАЛЫҚ «АЛАШ» ӘДЕБИ СЫЙЛЫҒЫН АЛҒАНЫҢЫЗДЫ АЙТТЫҢЫЗ. АЛ МЕМЛЕКЕТТІК СЫЙЛЫҚҚА ШЫҒАРМАҢЫЗДЫ ҰСЫНЫП КӨРДІҢІЗ БЕ?
– «Шығармаларыңды неге Мемлекеттік сыйлыққа ұсынбайсың?» деген сауал жиі қойылады. «Жас Алаш» газеті кезінде осы сыйлыққа ұсынылып жатқандарға риза болмай, «Бексұлтан Нұржекеұлы, Тынымбай Нұрмағамбетов, Мархабат Байғұт – нағыз Мемлекеттік сыйлыққа лайық адамдар. Неге осы жазушыларға бермеске?!» деген сынды мақалаларды бірнеше рет жазды. Тіпті былтыр біраз інілерім, жанашырларым келіп, «әрекет жасайық» деді. Әрекет жасаудың жолдарын естіп жүрмін. Біріншіден, мен ондай әрекет жасай алмаймын. Екіншіден, оған жүрегім шыдамайды.
– ОЛ ҚАНДАЙ ӘРЕКЕТ БОЛУЫ МҮМКІН?
– Мысалға, комиссия мүшелерінің әрқайсысына бару керек дейді. Белгілі бір лауазымды адамдарға айту керек, белгілі бір үлкендерге, билік басындағыларға айтқызу керек дегендей. Маған алған атақтарымның өзі жетеді. Бексұлтан, Тынымбай, басқа да мықты жазушылар алмаған Мемсыйлықты алу маған ұят болады.
– ШЕРХАН МҰРТАЗА ТУРАЛЫ ТОЛҒАМЫҢЫЗДА «ШЕРАҒАҢ МЕНІ, ӘЙТЕУІР, ШЕКПЕНІНЕ ТАРТПАҒАН. БІЗГЕ СЕНІМ АРТПАҒАН. ТАРТЫҢҚЫРАҒАНДА, АРТЫҢҚЫРАҒАНДА, МЫҚТЫ БОЛЫП КЕТПЕСЕК ТЕ, МЫҚТЫ­ЛАРДЫҢ МАҢАЙЫНАН ТАБЫЛЫП ҚАЛАР МА ЕДІК, КІМ БІЛСІН-АЙ, КІМ БІЛСІН?..» ДЕП СЫРЫҢЫЗДЫ ЖАЗҒАНЫҢЫЗ БАР...
– 80 жылдығында «Шыңдағы Шерағаң» деген мақалам «Егемен Қазақстанға» шыққан. Сонда әзілдеп, бір жағы, назымды айттым. Бірінші рет ол кісі Фариза Оңғарсынқызы, Оралхан Бөкей, Мұхтар Шаханов, Ақселеу Сейдімбек дейтін титандарды тартты. Олар бізден 3-5 жастай үлкенірек. Екінші рет Темірхан Медетбек, Елен Әлімжан сынды 1945 жылғы құрдастарымды икемдеген кезде мені де шақыруына болар еді деген назым ғой. Бір съезге барғанда «Мархабат деген қайда?» деп мені іздеп жүр екен. Мені іздейді деп ойлағаным жоқ, ол кісінің алдына баруға қорқатын едік. «Лениншіл жасқа» («Жас Алаш») табиғат туралы материалың шыққан екен, оқыдым. Жарайсың!» – деп қолымды қысты. Содан кейін «Түлкібасты, Ақсу-Жабағылыны сағынып жүрмін. Ақсу-Жабағылыға барғым келеді. Бірақ амал қанша...» – деп бұрылып кетті. Тағы төрт-бес жыл өтті. Тағы сондай бір жиында кездестік. Сонда «Ақсу-Жабағылыны көрмегеніме қанша жыл... Пәлен жыл болды», – деп тұр екен. Айналасында бір топ адамдар қоршап алған. Маған қарап: «Ауылыңа шақырмайсың ба?» – деді. «Ауылда бәрі орыс қой. Қазақтардың өзі орыстанып кеткен. Сізді күте алмаймыз ғой», – дедім. «Не күтім керек маған? Төрт бөлке нан алсақ, Ақсу-Жабағылының суына батырып жеп, екеуміз төрт күн жүрмейміз бе? Екі ат тапсаң болды ғой», – деді. Орыс болып кеткен қазақтарға келіп айттым, «Шерағаң сағынып жүр екен» деп бір демалысын ұйымдас­тырғаным бар. Келді, Жабағылыны аралаттық. Бірақ ол кісі мені Темірхандай құрдастарыммен бірге жұмысқа шақырып, кішкене демегенде қазіргіден гөрі мықтырақ болар ма едім деген ой келетіні рас. Дегенмен бәрібір Шерағаңды пір тұтамын. Ең алдымен ол кісінің оқырманымын. Шерағаңның 80 жылдығында Мұхтар Құл-Мұхаммед ол кісі туралы: «Қазақ көркемсөзінің көшбасшысы. Қазақ көсемсөзінің қолбасшысы» деп керемет пікір айтты. «Жұлдыз», «Жалын», «Қазақ әдебиеті», «Лениншіл жастың» Шерағаңдай редакторы болған емес. Барған жерінде газеттің таралымы бес-алты есе өсетін.
– ЖАҚСЫ ЖАЗУШЫ АТАНУЫҢЫЗҒА ҮЙДЕГІ АПАЙЫМЫЗДЫҢ ҮЛЕСІ ЗОР БОЛУЫ КЕРЕК. СОЛ КІСІГЕ ҮЙЛЕНЕРДЕ ӨЗГЕ ДЕ «ВАРИАНТТАР» БОЛҒАН ЕКЕН...
– 10-сыныпта «Мен анау қызға, сен мына қызға қырындайсың» деп қыздарды бөліп алып, хат жазатынбыз. Бозбалалардың бірі «Мен пәленшеге жазамын» десе, екіншісі «Оны мен жақсы көремін ғой» дейді. Кейбіреулердікі шынымен махаббатқа ұласты. Енді біреулерінікі әзіл күйінде қалып қойды. Ол кезде мұғалімдер хаттың өзіне өте қатал қарайтын. Хат жазған, бір-бірімен киноға барып қойған, қыдырып жүргендерді женсоветке салып, жылататын. Женсовет деген педсоветтен мықты болатын. Осылар бірдеңе жасап қоя ма деп ағайлар мен апайлар қатты қорқатын. Бірдеңе жасамақ түгілі, қыздардың қолынан ұстауға дірілдеп жүретінбіз. Сонда Қарашаш деген қызға хат жаздым, екеуміз бір-бірімізге ғашық болдық. Негізінен, оның қасындағы қызды іштей қатты жақсы көретінмін. Бірақ оған бата алмадым. Себебі өте сұлу болатын, одан кейін әкесі қатал мұғалім еді. Сондықтан мені менсінбейді ғой деп ойладым. Әрі әкесінен қорыққан шығармын. Ең болмаса соның қасындағы қызға жазайын дегенмін. Қарашаш әскерге артымнан хат жазып, посылка салып тұрды. Екеуміздің ғашықтығымыз бүкіл ауданға жайылып кетті. Бірақ мен сырттай ауысып келген соң тағдыр қоспады. Бізден кішілеу, өзімен бірге мектепте жұмыс істейтін жақсы жігітке тұрмысқа шықты. Әскерден келгенде біз Таупістеліден көшіп, төмен түскен Азаттық ауылында төрт қыз бар екен. Үйлену керек болған соң төрт қыздың бірін таңдауға тура келді. Аға-жеңгемнен «Ең дұрысы қайсы?» деп сұрап едім, қазіргі апайыңызды айтты. Өзі әдемі, өзі кітапханашы екен. Кітапханасына кіріп, кітабын оқи бастадым. Сөйтіп, екеуміз тіл табыстық. Соңы қырғын ғашықтыққа ұласты. Әкесі «Біреудің үйінде пәтер жалдап тұратын жалаңаяққа қыз бермеймін» деді. Қызық көп...
– МАХАББАТ ТАҚЫРЫБЫНА КЕЛГЕНДЕ «МАШАТТАҒЫ МАХАББАТ» ПОВЕСІҢІЗДІҢ ШОҚТЫҒЫ БИІК КӨРІНЕДІ. ОҚЫРМАН РЕТІНДЕ ОНЫҢ ҚАЛАЙ ЖАЗЫЛҒАНЫ БІЗГЕ ДЕ ҚЫЗЫҚ...
– Бұл – Манкент шипажайында болған жағдай. Асқазаным ауыратын болған соң Сарыағашқа да, басқа курорттарға да кетемін. Емделу үшін, қу жанның қамымен. Апайыңызбен бір шекісіп қалдық та, шипажайға кетіп бара жатқанымды жақтырмай, ауырлау сөздер айтты. Осы жолы бір қызбен танысып, өзімше «бұзылайыншы» дедім. Алғаш танысқан келіншек ұнамады. Повесте Ләскер жерлес деген кейіпкер бар, сол жігіт шығармада басты кейіпкер болған қыздың соңынан қалмай жүр екен. Екеуі де Алматыдан келген. Теледидар көретін үлкен холда қыздың сол жігіттен құтыла алмай отырғанын байқадым. Әлгі жігіттен тартып әкетпек болып қызға «Жүріңіз, далаға шығайық», – деп едім, орысша «с удовольствием» деп өзі қолымнан ұстады. Сыртта қыдырдық, қыдырып жүріп көп әңгімелестік. Исраил Сапарбай жүр екен, оған болған жағдайды айтып едім, «Сен ол қыздан айырылма, бәрібір басқа жігіт айналдырып алады. Сонда сенің 15 күнің демалыспен емес, күйікпен өтеді», – деді. Оның қыздардан тәжірибесі көп қой (күлді). Исраилдың «ақылын» тыңдадым да, жаңағы қызбен қыдыра бастадым. Шынында, керемет қыз. Үш рет оқуға түсуге ЖенПИ-ге барған. Үш рет те түсе алмаған. Сосын ЖенПИ-ді көріп жүрейін деп қасындағы кәсіптік-техникалық училищенің тоқымашы мамандығына түскен. Училищеде қай­бір тәртіп мәз болсын, төбе­лесті, бәрін көрген. Анасына қарасып, екі сіңлісі мен інісін оқытыпты. ЖенПИ көрініп тұратын жердегі тоқыма фабрикасында көп жыл жұмысшы болып істеген. Менімен танысқанда жасы отыздан асып қалған. Әртүрлі ұлт өкілдері істей­тін, 158 адамы бар цехты басқарады екен. Соның бәрін білгеннен кейін маған қызық бола бастады. Сосын жазайын дедім.
– СОЛ ҚЫЗБЕН АРАҢЫЗДА «МАШАТТАҒЫ МАХАББАТ» БОЛДЫ ҒОЙ?..
– Болмады дей алмаймын. Екеуміз бір-бірімізге ғашық болдық. Жақсы көрдік, қыдырдық, биледік. Бірақ арыға барғанымыз жоқ. Шынын айту керек. Мен момындық жасадым ба, білмеймін. Күнде жазып, повесті бітіріп, екі торкөз дәптерге толтырып үйге әкелдім. Аяқ астынан Алматыға жиналысқа шақырып қалып, әлгі дәптерлерді тығып үлгермей, тартпаға сала салғанмын. Апайыңыз шығармаларымды оқымай­тын. Әлгі дәптер кенет көзіне түсіп, оқыған ғой. Жылап-еңіреп мен келгенше жеті күн тамақ ішпеген. Келсем, баяғы апайыңыз жоқ, басқа адам. Арықтап кеткен. Не болғанын сұрасам, жылай береді. Кейін повесті өзгертіңкіреп қайта жаздым. Біріншісінде болмаған нәрсені қиял­мен қосып, ерекше бір оқиғаларды келтіріп, оқырманды тартатындай етіп жазғанмын. Ал мынаны шын болған жағдайға келтіріп, «Болған жағдай мынау, ал бұрынғының біразы қиялмен қосылған» деп алғашқысын жыртып тастадым. Кейін апайыңыз 60 жылдығымда «Оңтүстік Қазақстан» газетіне сұхбат берді. Сонда «Мен «Машаттағы махаббат» повесіне обал жасадым. Бұрынғысы бұдан да жақсы болатын. Оқырмандарға ерекше ұнайтын еді. Менің әсеріммен өзгертті. Соған өкінемін», – депті. Кітапханашы болған соң өзі де көп оқиды, кейін түсінгені ғой. Рахмет.
– ҚЫЗЫҢЫЗ ӨЛЕҢ ЖАЗУҒА ҚҰМАР БОЛЫП ӨСКЕНІМЕН, «СЕН ОСЫНЫ ҚОЛҒА АЛМАЙ-АҚ ҚОЙШЫ» ДЕП ӨТІНГЕН ЕКЕНСІЗ...
– Үлкен қызым Ақлима – 1969 жылғы. Қазір жасы қырықтан асып қалды. Әнеугүні «Бізге пенсияға қанша жыл қалды?» деп есептеп отырғанына таң­ғалдым. Ақлимам 8-сыныпта жап-жақсы өлең жазатын. Онда Тұрсынай Оразбаева, Ханбибі Есенғарақызы сынды ақын қыздарды танимын. Алматыға барамын, өзге де ақын қыздардың жүріс-тұрысын көремін. Тағдырларын байқаймын. Содан кейін Ақлимаға «Ақын болмай-ақ қойшы, жазба» деп тыйым салдым. Бірақ бәрібір филологияны таңдады. Қазір филология ғылымдарының кандидаты. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтында сабақ береді. Алдында М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде 17 жыл жұмыс істеді. Кандидаттық қорғады. Одан қабілеті, білімі төмендер өсіп жатты. Мұны өсірмеді. Баубегімді де қалада қалдырып, біреулер арқылы жұмыс тауып, төредей етіп ұстайтын бала еді. Соны ауылға қинап жібергеніме өкінемін қазір. Қызым да, ұлдарым да мектепті алтын медальға, институтты қызыл дипломға бітірді. Қабілеттері артық болмаса, ешкімнен кем емес. Бірақ мен «Балаларымды қызметте өсір, жұмыс тауып бер» деп ешқашан біреуге өтініш айтқан емеспін. Жалынуға жоқпын. Сондай кісікиіктігім бар. Қазір ойласам, сол үлкен кемшілік екен. Бір жиында ОҚМУ-дің ректоры, академик Уәлихан Бишімбаев «аға, аға» деп мақтай берді. Сосын мен: «Аға» деп мені көпшік қойып мақтайсыңдар. Анау қызым қолдарыңда 17 жылдан бері отыр ғой. Кішкене ағамыздың қызы ғой деп, сәл сүйеп жіберсеңдер қайтеді?..» – дедім. Өмірімде алғаш рет осындай әңгіме айттым. Әлденеге өршіп, бір ашу келіп қалды. «Ойбай-ау, осы уақытқа дейін неге айтпайсыз? Білмедік қой», – дейді. Байғұт деген фамилия республика бойынша жоқ қой деймін де. Содан кейін қызым үш жыл тағы жүрді. Ал ректор депутат болып кетті. Баубегім де қабілетті еді. Мектеп директорының орынбасары болып қалған кезінде жұмбақ жағдайда қайтыс болды. Әдебиет пәні кабинетін жабдықтау үшін Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытовтардың портреттерін салдырмаққа аудан орталығына кетеді ғой. Күн боран екен. Қайтып келе жатып жолдың жаға­сында қисайып қалған. Оның неден көз жұмғаны ашылмай қалды.

Сұхбаттасқан Динара БАЛҚЫБЕКОВА,