Жәудір Нартай. Костяның алғашқы махаббаты

Костя үй арасында үйі жоқ, құдай қосқан көрші. Етікші шал. Бір жарты берсең ғана жыртылған аяқ киіміңнің тігісіне шұқшиятын, бермесең өкпешіл баладай темір төсегінде тыр-тыр қасынып бүк түсіп жата кететін, аздап өкпесінің ләті бар, көп сөзінен гөрі күркілдеген жөтелі көп, көзі шүңіректеу біткен қыңыр шал. Костя кей күндері Шу өзеніне қармақ салады, балық аулаудың соңы өзі тәріздес балықшылармен қауқылдасып, стақан соғыстырумен аяқталады. Ондай күндері Костя бір жапырақ кемпірі Зинаға тыныштық бермейтін.

– Сен әлгі қызғыш көйлегіңді киіп алып, жылтың-жылтың етіп мені сол кезде азғырмағаныңда, мен Наташкамен сона-а-ау алпысыншы жылдары..., - дей бергенінде:

– Әй, қойшы-ай!, - деп быжырайды кемпірі. Костя тәлтіректеп аяғынан зорға тұрса да, Наташкасын айтып зарланған үстіне зарлана берді.

Бір жапырақ болса да Зинка кемпірдің тілі сала құлаш.

– Оттапсың! Әуелі сол Наташкаң емес пе сені бірінші тастап кеткен? Ол жүзіқара күндердің бір күні сенің аузы сасыған алқаш боларыңды бал ашып білген. Емешегің үзілмей-ақ қойсын өйтіп! Наташка дейді ғой алжыған неме! Наташкаң сені қайтсін? Әлдеқашан ұмытып кеткен шығар. Ол сені қайтсін?!, - деп жетім лағына бөтелкемен сүт беріп жатты.

Ондайда Костяның шегір көзі төбесіне шығып қалшылдайды.

– Тіфу, мынаны-ай, ә! Сол кезде қызғыш көйлегіңмен қоса Игоректің моншасында неге өртеніп кетпедің екен, а? Қызғыш көйлегіңді киіп алып, тоқ балтырың жалтырап, сайтанның сапалағы құсап совхозға келдің де, бүкіл еркектің есін кетірдің. Онымен қоймай Игоректің моншасын өртедің. Ол – ол ма? Мына мені азғырдың!, - деп қу көкірегін ұрғылап, бүлікті бастап кеп жіберді.

– Соқпа өтірікті! Игоректің моншасын мен емес, құдай атқыр, сенің әлгі алқаш достарың болатын өртеген. Сенің әлгі суретшісымақ досың Васька өртеген, хе-хе-хе! Ойбай-ау, соны да ұлы суретші болады дедіңдер-ау бір кезде. Бірде-бір туындысы есімде жоқ. Есесіне, оның бетінің қызылы бар қатын көрсе, өзін-өзі ұстай алмай қалатын әдеті бар-тұғын. Бейшара ақыры ажалы қатыннан келді. Қаңғып келген сыған қатынның күшаласын арақ екен деп ішіп, уланып өлді емес пе?!, - деп бұрықылдады Зина.

Зинкаға жақтырмай қараған Костя:

– Уақытында сол Васькаға байға тие салуың керек еді, әкес-с-с...!, - деп езуіне қыстырған шылымын шайнап-шайнап шетке қарата бір түкірді.

60-жылдардың жазында Бетбақтың шу өзенін бойлай орысы да, қазағы да қатар қоныстанып, Калинин совхозы құрылып жатты. Бір күні сол совхозда Зинка есімді бойжеткен пайда болды. Ленин көшесінің жоғарғы жағындағы Семен мен Ольга кемпірдің немере қызы. Зинканың совхозға келгені калининдіктер үшін үлкен жаңалық болды. Совхоздың көзге түсер жігіт-желеңі Зинкаға бір көргеннен құлай ғашық болып, қалған бір сыпырасы аңдысын аңдып, әліптің артын бағып жүрген кез-тұғын. Зинка ол кезде небәрі он жетіде болатын. О-о-о, Зинка қандай сұлу еді! Екі бетінен қан тамып, балшырын еріндері гүлдің жаңа ашылған хауызындай үлпілдеп, сұлу да, жұмбақ жымиятын. Нәркес жанары қос жақұттай жалтырып, сылаң қағып көшеге шықса болғаны, совхоздың жігіт біткені түгел шалқасынан түсердей еді.

Бір күні «Калининнің» сабазы, суретші Васьканың жүрегіне шоқ түсті. «Әкем-ау, бұл Венераның нақ өзі ғой. Пах-пах-пах! Өнер туындысы! Мәрмәрдан құйған мүсіндей, тал бойында бір мін болсайшы! Ақ, арай таңның шапағына шомылып, мына шөл далаға қайдан ғана тап бола қалдың елігім-ау?!», - деп Зинканы айналшықтап қыр соңына түсіп алды. Десе де Зинка оның күлкілі сөздеріне аса ыңғай білдірмей, аспан түстес жанарын аударып-төңкеріп жұмбақтау жымиятын да қоятын. Васькаға сол жымиыс та жететін. Содан ертелі-кеш Зинканың аңдысын аңду басталды.

«Зинка бүгін би кешіне келеді екен», «Зинка бұзау өргізіп жүр екен», «Зинка суға барыпты», «Зинка моншаға барыпты», - деген күні... Иә, дәл сол күні Игоректің моншасының алдында әйелдерден кейін моншаға түсетін еркектердің кезегінде тұрғанда, әңгімені өзінің мәдениетті һәм өнерлі түріне сәйкес дауыс мәнерімен Васька шешек бастап кеп жіберді:

– ҚҺы-һым… Мына жалғанда деймін, дүр дүнияда әйел тәнінен асқан қандай сұлулық болушы еді?! Әйелдің тоқ балтыры, құмырсқа белі мен аршын төсінен асқан сұлулық көрсем, көзім шықсын, әкес-с-с! Сол сұлулыққа кім бас ұрмады, сол сұлулыққа кім мас болмады, а-а-а?! Әмәнда сол тұрғыдан алып қарағанда, мына маңқа Игорек бақытте-е-е!, - деген Васька моншаның егесі ұзынтұра Игоректің бүйірінен сылқ еткізді.

Қаперсіз тұрған Игорек ыржаң-ыржаң етіп барып, елірмесі ұстаған адамдай қолындағы күректің ұзын сабына оратылып барып зорға тоқтады.

– А-а, Игорек? Неге үндемейсің, бәтшаһар?! Әйелдердің тыржалаңаш тәнін сығалап болса да көріп жүрген саңылауың бар шығар, а? Ешкім жоқта аузыңнан суың ағып сығыраятын шығарсың, ә, Игорек?, - деп бұл жолы ішінен ыңқ еткізді.

Игорек иретіліп барып, белін зорға жазса да, ыржақ-ыржақ етуін тоқтатпады.

– Зәлімсің-ау, зәлімсің! Мынаған қараңдар күледі-ей өзі!, - деген Васька Игоректің қоңыр құлақшынын шекесін қарай түсіре салды да, ендігі жерде езуіне қыстырған шылымын шайнап, ұзақ ойға шомды.

– Сұлулық! Е-е-е, опасыз сұлулық! Сол сұлулықтың иелері мына маңқа Игоректің моншасында ақ сазандай шоршып, ақ балтыр мен аршын төсі жалт-жұлт етіп, бірінің жотасын бірі ысып, қара сандарын суға малып қойып отырған шығар? Аһ, шіркін, Зинка! Маған Ренуардың аруағы қонып, орталарына топ ете құласамшы, қуалап жүріп суретіңді салушы едім ғой... Сонда тек мен ғана емес, тұтас дүние меңдуана жегендей мас болар еді. Еһ, шіркін, Зинка!, - деп делебесі қоза сөйлеп, қарқ-қарқ күлгені сол екен, күллі еркекпен қоса, моншаның егесі Игорек те кетік тісінің арасынан тілін сумаңдатып ыржаң-ыржаң етті де, пештің аузына көмірді тоғытып салды кетті-салды кетті.

Васька одан сайын шабыттана сөйледі:

– О-о-о, біздің ұлы орыс қатындары! Әттең, сендерді Ренуар шал көрмей қалды. Көргенде бар ғой, ұлы суретші Ренуардың өзі сендердің сұлулықтарыңа бас ұрып, шіләпісін шешіп тағзым етер еді. Анау әлгі жалаңаш қатындарын қуып сап, сендердің бейнелеріңді қайта жазған болар еді... Әттең, сендерді Ренуар қақбас көрмей қалды ғой, - деп қарқылдай кеп күлді.

Күлкіге күлкі қосылып, аузы далиып ыржалақтаған Игорек қисайған құлақшынын жоғары көтеріп, маңдайынан аққан терді күс-күс саусақтарымен сылып тастап, аузынан от шарпыған пешке көмірді үстемелей тағы салды.

– О-о-о, ұлы орыс қатындары!, - деп Васька тағы шабыттана бастағаны сол-ақ екен, тұтас дүниеге найзағай түскендей моншаның мұржасынан гүрс етіп бірдеңе сыртқа атылды. Моншаның сыртындағы әйелдер шу етіп үдере түрегелді. Қас пен көздің арасында, моншаның пеш тұрған жеріндегі қаңылтыр қақ айырылып, ақ бұйда түтін бұрқ етіп ішке ұрды да, моншаның мұржа жағы от тиген шырпыдай бытырлап жана бастады.

– Ойбай, өрт!

– Өрт шықты! О, құдайым, сақтай гөр!, - деп ақ бу-көк түтіннің ішінде бұтына киер лыпасын таппай, қолдарына іліккенімен ұятты жерлерін жауып, тыржалаңаш моншадан атып-атып шыққан әйелдерді көрген Васька: «О-о-о, Ренуар! Не дейін саған, абызым?!», - деп көзі алақандай боп, басы ауған жаққа қарай безе жөнелді.

– Әй, есуас, монша өртенді, монша!, - дегенінше болған жоқ... – Ойбай, Зинка жоқ. Зинка моншада қалды, - деп абыр-сабыр арасынан бір әйел баж ете түсті. Зинка буға кіргенде пеш қақ жарылып, есікке жете алмаған қалпы сұлап түскен еді. Бұл уақытта қуықтай ағаш монша толықтай отқа орана бастаған.

– Өлді, сорлы! Тірідей жанатын болды, - деп тағы бір әйелдің құлын даусы шырқырап, зар илеп қоя берді.

Сонда топырлаған еркектердің арасынан Костя ғана атып шығып, үстіне бір шелек суды төңкерді де, қызыл жалынға қойып кеткен еді.

Содан бері бақса, арадан қырық жыл уақыт өтіпті. Сол оқиғаның өзі кеше ғана сияқты еді. Игоректің моншасы өртенген жылы Костя сөз байласқан қалыңдығы Наташкамен жараспай, осы Зинкаға үйленген. Наташка күйеуі өлген жесірдей боздап-боздап, бордай тозып барып басылды, дейді көргендер. Ақыры бір күні ауданға бара жатқан Шотайдың көк тракторына мінгесіп, ақырғы рет ап-анық асқақ кескінмен калининдіктерге қарап тұрып: «Костяға ерегіскенде Мәскеуге барып, ГИТИС-ке оқуға түсем, әртіс болам. Әлі ол мені теледидардағы «Голубой огонектен» көріп өкінетін болады. Мені сұраса налып кетті деңдер. Мен оны ешқашан кешпеймін!», - депті. Сол кеткеннен Наташка мол кетті… Қайта оралмады.

Енді қараса, арада қырық жыл уақыт та зулап өте шығыпты. Қырық жыл! «Наташка әртіс болып, бақ жұлдызы жанып кетіпті», деген бір дерек естімесе де, Костя жазған кейде «Мәскеу» арнасын қосып, «Голубой огонекке» телміретін де отыратын. Бірақ Наташка ғайып болды. Бертін келе, 91-жылдары Кеңес Одағы тараған соң, арагідік ауылдағы құрбыларына жазып тұратын хаты да біржола үзілді. Осы күндері Костя әлдеқандай сезімдердің жетегіне еріп, Наташкасын жиі ойлайтынды шығарды. Өзінің ұрпақсыз қалғаны – Наташканың бұған налып кеткені ме, әлде өзінен бір кәкір болды ма, әйтеуір Зинка жазған бала көтермеді. Сөйтіп жүріп екеуі де қартайды, екеуі де бір-бірінен безер болды. Осы күндері ғой Костя ішіп алып, іш қызумен Зинаға баяғы моншаның жырын айтып, шала-бүлінетінді шығарғаны. «Сорлының басына сойыл келіп тиіпті» деп, қарғыс атқыр Игоректің сасық моншасы бір тағдырды, бір емес-ау екі тағдырды осынша тас-талқан етер деп кім ойлаған?! «Сол қарғыс атқыр монша өртенбегенде, бұл сол күні моншаға бармағанда, Зинканы көрмегенде… Тіфу, сайтан алғыр-р-р! Аһ, Тағдыр!».

Бір күні ойда жоқта Костяның үйіне хат келді. «Латвия, Рига қаласы, Гертрудес көшесі 35. Наталья Александровадан – Константин Сакаловқа». Ойда жоқта мекенжайын тура тауып келген хатты көрген Зинка, алғашында абдырап қалды. «Құдай-ау, кімнен? Латвия дей ме? Сонау Балтық жағалауынан Костяны кім іздеуі мүмкін? Наталья… Құдай-ау, әлгі анау На-та-шка»... Зинканың қолдары дірілдеп, хатты ашып оқи бастады. Сосын өз-өзінен қыстығып, иығы селкілдей кеп күлді. Жүрегі құрғыр сезгендей екен, хат Наташкадан келіпті. Осынша жылдар ішінде өзінен бір дерек бермей жоғалған Наташка, ойда жоқта аспаннан салбырап түскендей сап ете қалды. Дәлірек – оның хаты жетті. Бір жапырақ хатқа ұзын-сонар өмірін баян етіпті.

– О-о-о, құдайым!, - деді Зинака хатқа көз салып жатып...

«Саламатсың ба, Аяулы Костя! Сен мені осынша жылдар ішінде ұмытпаған шығарсың. Егер ұмытып қалып жатсаң, оныңа пәлендей өкпелемеймін. Осынша жылдар өзімнен бір дерек бермей ғайып болған өзімді ақтауға сылтауым да жоқ. Мұны тағдырдың жазғаны дейікші. Бұл мен — Наташкамын. Сенің алғашқы махаббатың, уыз жастығыңның жалқы бейнесі – Наташкамын...».

Осы жеріне келгенде Зинканың жүзі қара қошқылданып барып ағарды да, хатқа қайтадан көз салды.

«Сонау 60-жылдардың аяғында Калинин совхозын құрып, қазақ сахарасында бірге еңбек жолын бастаған – Наташкамын. Көзден ұшып, көңілден кете бастаған шақта, араға осынша уақыт салып, неге хат жолдап отыр деген сұрақ туындайтын болса, айтайын... Адам есейген сайын өскен жерін, мекенін, сүйген адамдарын іздеп, шер-көкірек болады екен. Бұл шерді бір қалыпқа сыйдыру мүмкін болмады. Соңғы жылдары жиі түсіме кіріп жүрсің. Сол баяғыдай жас екенбіз деймін. Бақытты екенбіз. Бірақ сол бақытымды бір қып-қызыл жалын тып-типыл етіп жайпап, жоқ қыла береді. Соңынан қоламталанған шоқтан қап-қара жалын көзден ұшып ғайып болады екен. Бір қызығы мен бұл түсті қаз-қалпында қайталап жиі көремін. Содан бері сені ойлап алаңдайтынды шығардым.

Кеңес Одағы құлаған соң елге барып қайту былай тұрмақ, күнкөрістің өзі қиын заман туды. Мен сол Шотабайдың көк тракторына мінгесіп, саған налып кеткенен кейін елге қайта оралмадым. Мәскеуге тура тарттым. Келген бойда жатаханаға орналастым. Өкініштісі ГИТИС-ке үш рет тапсырып, оқуға түсе алмадым. Кейін «әртіс болам» деген арманымнан бір жола күдер үзіп, күнкөріс қамымен ет комбинатына жұмысқа тұрдым. Сол жерде Олег есімді жігітпен танысып, күйеуге тидім. Ол кезде жас едім. Сүйдім деп ойладым. Алғашқы жылдары Олегтің маған деген махаббаты мен жылуы – сені мүлде ұмыттырып жіберді. Менің бақыттан басым айналды. Бірақ бұл бақытым көпке ұзамады. Уақыт өте келе сезіміміз суи бастады. Ақыры дәм-тұзымыз жараспай, ажрасып кеттік. Олег басқамен көңіл қосты. Солай жылжып жылдар өте берді. Мен арасында тігіншілікпен айналысып, бай әйелдің көйлегін тігумен нәпақамды айырып жүрдім.

Жасым отызға ілінгенде, соңыма Вася деген бір жігіт түсіп алды. Оның анасының көйлегін тігіп берген едім. Вася сонда алғаш көргеннен ұнатып қалыпты. «Ғашықпын, күйем-сүйем» деген соң, ойланбай ұсынысын қабыл алдым. Вася жақсы жігіт еді, бар кемшілігі – көп ішетін. Ақыры Васямен де мінезіміз жараспай, ажырасып кеттік. Бірақ менің Васяға пәлендей өкпем жоқ. Онымен отандасқан жылдарымның бақытты сәттері аз болса да, ол маған ана болу бақытын сыйлады. Мен ұлды болдым. Ұлымның есімін Константин деп өзім қойдым. Бейнесі көмескі тартса да, есімі жүрегімнен өшпеген алғашқы ақ уыз махаббатымды солай күнде атап шақырып жүргім келді. Костя бүгінде үлкен азамат болды. Осыдан төрт жыл бұрын Анна есімді Питерлік қызға үйленді. Эвелина есімді үш жасар немерем бар. Костя Мәскеуде тұрады. Жарнамалық компаниялардың бірінде бөлім басшысы болып қызмет істейді. Ол өте сезімтал болып өсті. Ол менің өміріме жиі алаңдап, жалғыз қалмай, тұрмыс құруымды өтінген соң, жасым елуден асқанда ригалық азаматпен көңіл қостым.

Эмилс мырза – өте ақсүйек, асқан мәдениетті, бақуат кісі еді. Өзінің сувинер жасайтын шеберханасы, шағын дүкендер желісі бар болатын. Ол мені үлде мен бүлдеге орады. Әлемнің барлық жерін аралатты. Өмірімнің белортасына келгенде, мен өзімді тұңғыш рет әйел ретінде бақытты сезіндім. Бірақ бұл бақытым да көпке ұзамады. Осыдан алты жыл бұрын Эмилис мырза инфарктан қайтыс болды. Оның қазасы маған ауыр тиді. Өзімді жар басындағы – жалғыз шынардай сезіндім. Тек Балтық жағалауының ақ құмдарын кешіп, теңіздің кеудені керер дымқыл ауасымен терең тыныстап, бойым тоңазығанда ғана, менің Эмилс мырзаға деген сағынышым басылатын. Бүгінде жалғызбын. Рига қаласында тұрамын. Эмилс мырзаның маған мұраға қалдырған дүкеніндерінің иесімін. Менде бәрі бар. Бірақ өмірдің көбі кетіп қалыпты.

Адам қартайған сайын жастық шағын, бақытты болған жылдарын жиі ойлады екен. Мен сені жиі ойлайтын болдым, Костя! Мәселен, «сен қалай қартайдың екен?» деп ойлаймын. Көз алдыма қанша елестетсем де, сенің шау тартқан бейнеңді, әжім торлаған көкшіл көзіңді көз алдыма әкеле алмадым. Сен менің ойымда сол жиырма бестегі жігіт қалпыңда сақталып қалыпсың. Мен сенің баяғыша Калинин совхозында, Зинкамен бақытты өмір кешіп жатқаныңа, өзінен аумайтын ұлдарыңның барына сенгім келеді. Сен қазақтың кең сахарасын жаныңдай жақсы көруші едің. Әлі де сол жерден ұзамай, Шу жағасына қармақ салып отырғаныңа шүбәм жоқ. Мен соған барынша сенгім келеді. Костя, тірі болсаң, өзіңнен бір хабар берерсің деген үміттемін. Суретімді әдейі салғам жоқ, мен бүгінде келте шашты ригалық әйелдерге қатты ұқсап кеткенмін. Сәлемнен Наташка».

Хатты түгел оқып шыққан соң, Зинканың көңілі айран-асыр болды. Пошта жәшігі ілінген ағаш шарбағына сүйенген қалпы, біресе қисайған жаулығын түзеп, біресе алжапқышын қаққыштап әрі-сәрі күй кешті.

– Жазған-ай! Ригадан бірақ шығыпты, - деді сосын. – Сол Ригаңда жүрсең, жүре бермедің бе? Жасың жер ортасына келгенде, қу көкірегің нені дәметіп, нені аңсап жазып отырсың? Костя – бұрынғы Костя емес. Оның бүгінде мыжырайған заржақ шал болғанын көрсең ғой... Е-еһ, кәрі қарға!

Зинка хатты бүктеп қалтасына салды да, бір түрлі мұңайды. Ригадан хат жолдап тұрған Наташканы іштей мүсіркеді. Сосын өз-өзінен жасыды. Сөйтті де ол хаттың көзін құртуды ойлады. Әуелі «Пешке жағайын. Осы Наташка дегеннің әлегінен бір жола құтылайын» деп ойлады. Қолына шымшуырын алып, пештің аузын ашып жатып, тағы да зілмауыр ойға батты. Әйел емес пе, іші мұздап қоя береді. Бақса, жаман Костясын, күркілдек Костясын әлі де қызғанады екен. О, қу сезім, о қу көкірек! Адамның жүрегі деген қартайсашы! Адамның жүрегіндегі сезім де, әуейі көңіл болмаса, мұздап қақырап, қақ айырылып қалады екен. Ол әйелдік қызғанышты ұмытқалы бері – Костямен күнде араз, күнде қызылкөз жау екенін ұқты. Неге жауласады? Екеуіне не жетпейді? Сол монша өртенген жылы, сол қызыл жалынның ішінде құтқарушы періштесіндей болған Костяны алғаш көргенде, оның аспан түстес көздерінен мәңгілік медеу тілеп, ып-ыстық құшағына тығылып, өксіп жіберген Зинка, сол құшақты қай кезде суытып алды? Содан бері не өзгерді? «Наташа» деген қаңқу сөз, қаңғыған елес неге бұлардың қыр соңынан қалмай келеді? Неге ол мәңгілікке жоғалмайды? Неге?

«Пұшпағы қанамады демесең, менің Наташкадан қай жерім кем? Әлде хатты жапырақтап жыртып, суға ағызып жіберейін бе? Наташка ешқашан болмағандай, іздемегендей, хат жазбағандай... Айғақтың бәрін жойып жіберсем, мұнымды кім біліп жатыр дейсің? Наташка әуелбастан бұлдыраған елес еді. Сол қалпында қала берсе, не өзгереді?», - деп ойлады Зинка.

Сосын пұшайман көңіл қайта бүлінді. Өзінен-өзі қызарақтап: «Мұным – менің қай қылығым? Пейіліңді кеңге салсаңшы, Зинка! Құдайым-ау, 40 жылдан кейін алғашқы махаббаттан хат алу деген – бақыт емес пе? О, сорлы Костя! Бағың мұнша бес елі ме еді?! Тесік өкпеңді зорға сүйретіп жүрсең де, мыжырайған міскініңді аңсаған Наташкаң бар мына дүниеде! Сені жүрегінен өшірмей, сақтап жүрген әйел бар мына жалғанда! О, бақытсыз Костя. Ішің бірдеңені сезгендей, соңғы жылдары айға қарап ұлуың жаман еді... Сенің зарың ақыры Наташканың құлағына жетіпті. Түсіне еніпті. О-о-о, сорлы Костя! ...Әлде хатты Костяға оқып берейін бе?», - деп тағы ойлады Зинка. «Күрк-күрк етіп, бір мәз болып қалсын да, байғұс! Кәрі қойдың жасындай жасы қалғанда, бір бақытты болсыншы ол да», - деп ойлауы мұң екен, Зинаиданың ішіндегі ұйықтап жатқан қызғанштың қызыл қаншығы қыңсылап қоя берді. Зинканың тұла бойы мұздап, өз-өзінен түтігіп, шала-бүлінді.

«Бұл қай сасқаным? Костя да алпыстан асқанда алжып, Наташкасын іздеп, қу көңілі онсыз да елегізіп жүргенде, мен мұны оқып берсем... Ол ертең-ақ шабаданын жинастырып, «Рига қайдасың?» деп тартып отырса, жер ортасына келгенде, кіл қазақтардың арасында сорайып жалғыз қалсам, мен байғұсты сонда кім ойлайды?», - деген Зинка бір түрлі жүдеп, жылағысы келіп, көңілі қоңылтақсып, қызыл дәрінің ұшындай қызарған мұрнын пырс етіп бір тартып қойды. Осы кезде терезенің тегінде күнге кеуіп, әбден қоқымданып қалған мохорка шылымының жапырақтарына көзі түсті. Хатты қайта бір оқып шыққан Зинка төрт бүктеп, ортасынан дар-дар айырып жыртты да, махорка жапырақтарын үгітіп параққа орап, Наташканың маржандай тізілген әріптеріне сілекейін жағып, желімдеп шылым жасап жатты. Махорханы ораған сайын, Зинка жүрегінің тереңінен бір сырды орап жатқандай болды. Ол сыр – әлгі Наташка мен бұның арасындағы әйелдік сыр. Қаңқу-өсек тәрізді. Жаңағы шарбаққа ілулі пошта жәшігінің ішінен ары ұзамайтын, ешқашан ашылмайтын мәңгілік мылқау сыр болатын.

Костя балықтан шала масайып оралды. Сол баяғы алпсыншы 60-жылдар, Игоректің моншасы, шерменде кеткен Наташканың жырын айтып зар иледі.

– Менің ол кезде аяулы қалыңдығым – Ната-а-ашкам бар еді-ау! Наташкам менің! Қайран Наташкам! Екеуміз үйленеміз деп жүргенде, сен келдің де, бәрінің тас-талқанын шығардың, зәнталақ! Игоректің моншасы өртеніп жатқанда, туатын туша құсап: «Ойбай, Костя, құтқара гөр мені! Өліп бара жатырмын» деп, жеті километр жерден бақырған, мына сен албастыны бекер-ақ құтқарған екем. Сол кезде Игоректің моншасымен қоса неге жанып кетпедің екен?! Бұлай жабысып, айырылмай қалатыныңды, мен бейбақ қайдан білейін, сайтан алғыр!, - деп күрк-күрк жөтеліп, тәлтіректеп, аяғынан зорға тұрып, шылым іздеп жан қалтасын сипалай бастады. Зинка:

– Әне тұр, - деп терезенің тегіндегі қағазға орап тізіп қойған сегіз тал мохоркасын иегімен көрсетті.

Костя біреуін алып» «үф» деп үрлеп, езуіне апарып, сосын қалтасын қарманып, сіріңке іздей бастады. Зинка қолындағы сіріңкенің бір талын тұтатыпң Костяның езуіндегі шылымның басына апарып тигізді. Костя күрк-күрк жөтеліп, шылымнан ұшқан түтінді ішке қарай тартып, одан қайта кеңсірігінен шығарып, құшарлана иіскеді де, қайтара зарланды:

– Қайран, Наташкам менің! Алғашқы сүйген ғашығым! Мені кешіре алмай кеттің-ау! Қайтейін-қайтейін?! «Зинаида Егоровна» деген сиқырдың екеумізді екі айырғанын көрмедің бе?, - десе Зинка Костяның езуіне қыстырған шылымның қып-қызыл шоғынан көз алмай тұрып:

– Наташкаң енді сені ешқашан кешірмейді! Ол сен сияқты қаусаған етікшіні қайтсін?! Баяғыда-ақ ұмытып кеткен. Ригада тұрады екен, үшінші рет байға тиіпті, - деп Костяның жас кезіндегі баянсыз сезімін әлденеше әжуалап, жермен-жексен етіп қорлап жіберді.

Сонда Костя жазған жерге сылық отыра қап, тарамыс саусақтарымен май баттасқан бес тал шашын тарақтап: 

– Үшінші рет байға тиіпті дейсің бе? Үшінші рет? Үшінші рет..., - деп көз жанары шарасынан шығардай үлкейіп, шеке тамыры солқылдап, езуіне қыстырған махорхасыг ары-бері шайнап, соншалық аянышты ахуалда, тұңғұйық ойдың тереңіне шын батып, сұлық отырып қалды. Езуіндегі махорканың күлі бір қарыс болғанда, селк етіп есін жиған Костя, шылымның соңғы жағын тістелеп бір түкіріп, бықсыған түтіннің ашқылтым иісі тамағын тырнап, жанары жасаурап орнынан ұшып түрегелді де: – Ол бейбақ... Ол бейбақ менен кейін біреуді сүйді дейсің бе?! Сүймеген соң да, байдан-байға шығып жүргені. Дүниеде алғашқы махаббат – жалғыз, ол – ұмытылмайды. Қайран, Наташкам менің! Алғашқы сүйген ғашығым! Кешіре алмай кеттің-ау! Екеуміздің ортамызға «Зинаида» деген сиқырдың түскенін көрмедің бе?!, - деп жылаңқыланып, Зинкасына алара бір қарап, қағазға оралған екінші шылымын езуіне апара жатып: – Тұра тұр! Сен оның Ригада тұратынын қайдан білесің?, - деп кемпіріне жалт бұрылғаны сол...

– Өгіздің өзі қартайса да, тұмсығы қартаймайды. Еһ, қор болған, есіл ғұмырым, босқа өткен өмірім! Бағы жанбаған сорлы – Зинка-ай!, - деп бұрқылдап, дүниеге лағнет жаудырған Зинка кемпір жетім лағын жетектеп, шарбақтан шығып бара жатқан еді.

Костяның ең алғашқы махаббатына деген ақ адал сезімі жүрек төрінен өшпеді. Шылымнан ұшқан ақ бұйда түтін – бір уақыт Наташканың жастық бейнесін сызып ауада қалықтап тұрды да, ыдырай берді. Наташканың бейнесі ұмытылмайды. Наташканың елесі жоғалмайды. Ол – алғашқы махаббат қой. Махабба-а-ат!

Костяның езуіндегі шылымнан қып-қызыл шоқ жерге құлап түсті.

ҚАЛАМГЕР – ҚАЛАМГЕР ХАҚЫНДА:

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ, жазушы:

• Жәудірді оқыған сайын Оралхан есіме түседі. Аядай ауылдан тұтас шығармашылық жасау – шеберлік болар. Жәудірде осы шеберлік бар. Ол кез келген адамның басынан жазуға тұрарлық тағдыр таба алатын сияқты. Бәлкім әр адамның басында шығармаға арқау болар тағдыр бар ма екен? Дулат Исабеков бір сөзінде «ғаламды зерттегеннен гөрі адам жанын, қарапайым кемпірдің жанын зерттеу қиын» деген еді. Рас та шығар... Бірақ бүгінгі әдебиет тағдыр туралы жырлаудан алыстап кеткен болатын. Бақсам, қателігіміз де сол сияқты.Жалпы модернистерге дейінгі жазушылардың шығармалары тек тағдырдан тұрады. Олар концепцияға, детальдармен ойнауға құмартқан жоқ. Тура өмірдің өзіндей тағдыр жасады. Әдебиеттің тек тағдырлар тоғысынан классикалық дәуірі болатын. ХІХ ғасыр соңында модернистік шығармалар дүниеге келе бастады. Мұнда тағдыр емес, концепция, авторлық идея басым болатын. Кейіпкер тағдырын ашу емес, сол арқылы идеяны жеткізуге мән берді авторлар. Осылай шығармадағы адам өміріндегі құбылыстар басталды. Тағдырды жоғалттық. Тіпті адам өзі мен Тәңір арасындағы құпиясының өзін авторлар өзгертуге тырысты. Өзіне ыңғайлауға салынды. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әдебиеті осы концептуалды шығармаларға толық бет бұрған болатын. «Ойлану керек, ой қалдыру керек» деген мәнде жүрді. Шығарма жұмбаққа айналды. Ал Жәудірде жұмбақ жоқ. Болған күннің өзінде ол автордың емес, адам жанының жұмбағы. Созақтың қызы оқырманнан ештеңе жасырмайды. Бүркемелемейді. Жәудір Нартайдың шығармашылық формуласы деп ауыл мен өткен шақтың қосындысын айтуға болатын шығар. Бірақ бұл екеуінің қосындысынан ностальгия деген дүние туатын көбіне. Ал Жәудірдің ауылы мен өткен шағының қосындысынан шын көркем туынды туады. Ауылды жазып отырып ауылды сағындырмайды, тағдырды жазып отырып езіп те жібермейді. Яки жалған сентиментализм мен аяушылық жоқ оның жазуында. Жазушы «мен» деген бірінші жақтан қорықпайды. Ол біреудің тағдырын баяндамайды да және. Жәудір – өз оқырманымен тағдырды бірге кешеді. «Той көйлек», «Костяның алғашқы махаббаты», «Ақын болған жазушы», «Ұлжан»... Бұл шығармалардың ешбірін әдеби теориялық талдауларға қия алмайсың. Өйткені тағдырға теория жүрмейді ғой. Айтпай кетуге болмас бір мәселе тағы бар. Ол – Созақ. Созақы мінез, Созақы сөз, Созақы колорит – Жәудірде саф қалпында сақталған. Оның сөйлемдеріндегі қиямпырлық, қырсық әзіл, кейбір сәттегі жуастығы да Созаққа тартқан. Жәудір Нартай. «Суретші деген күректей дипломы бар» жазушы. Суретші емес. Бірақ суреткер. Кішкентай адамдардың кішкентай адамдар мән бермейтін тағдырларының суреткері. 

Жазушымен сұқбат: Жәудір Нартай: «Біздің әдебиет ұзақ жыл сақталған шарап секілді»