Жәудір Нартай: «Біздің әдебиет ұзақ жыл сақталған шарап секілді»
Жәудір Нартай – жазушы. Түркістан облысы, Созақ ауданы, Жуантөбе ауылында дүниеге келген. Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университетінің түлегі. Еңбектері республикалық «Қазақ әдебиеті», «Егемен Қазақстан» газеттерінде, «Мәдениет», «Қаламгер» порталдарында, «Дауыс» жазушылар антологиясында, т.б. басылымдарда жарық көрген.
– «Ең ұлы жаңалық – жазу. Одан асқан жаңалық болған емес. Жазудың ойлап табылуы мәңгіліктің біржола мойындалуы» дейді ғой Әбіш Кекілбаев. Сізді бұл ұлы әлемге не душар етті? Қаламға қай кезден бастап жаңалық ашушы дүние ретінде қарай бастадыңыз?
– Соңғы жылдары осы сұрақты өзіме жиі қоятын болдым. Неге сонша қаламға құмар болдым? Бала болып ойыншық ойнаудың орнына, күнделік жазыппын. Оны маған кім үйретті, есімде жоқ. Бәлкім анамның студент кезінде жазған күнделіктерін көрген шығармын, әлде үйдегі Мұқағали Мақатаевтың «Күнделік» деген кітабін оқыдым ба екен, әйтеуір бір дүниенің әсер еткені ақиқат еді. Сөйтсем, мұның жауабы тым арыда, балалық шақта жатыр екен. Былай қарасаң, еш уайымсыз қамсыз бала кезде асыр салып ойнағаннан өзге не білесің? Сөйтсе адамның бала кезінде де балалық армандары, балалық жалғыздығы, балалық трагедиялары болады екен.
Бастауыш сынып оқып жүргенімде, Жадыра деген сыныптас досым болды, екеуміз күнде мектепке қол ұстасып бірге барып, бір партада отыратынбыз, оның күлгенде бетінің ұшына ерке шұңқыры пайда бола кететін, періште өңді ерекше сұлу қыз бала еді, үнемі маған болысып жүретін. Сол бала досым екінші сынып оқып жүргенде күздік каникулда оқыс жағдайда қаза болды. Анам маған Жадыраны енді ешқашан бұл дүниеде көрмейтінімді айтты. Оның енді өмірде жоқ екенін естігенімде тіпті де жылағаным жоқ. Өлім дегеннің не екенін түсініп үлгермеген 8 жастағы бала едім ғой. «Ол енді сабаққа келмей ме?», деген ой ғана болды санамда. Күздік каникулдан кейін мектепке келсем, Жадыраның партасы бос тұр екен, бала досымнан қалған жалғыз естеліктей, оның өшіргіші ғана партаның үстінде қалып қойыпты, сол кезде тұңғыш рет өзімнің дүниеде доссыз қалғанымды түсінгендей болдым. Бұл менің балалық санама алғаш ой түсірген оқиға болды. 6 сыныпқа көшкен жылы алғаш рет күнделік жаза бастадым. Жазу маған кереметтей көңіл-күй сыйлайтын. Жазған сайын жаным тыныштық табатын болды. Бірақ ол кезде күнделік жазу күндердің бір күні мені әдебиетке алып келеді деп ойлағаным жоқ. Басқалар үшін де бұл бір балалық ермек, қиялилық сияқты көрінетін. Стресстік жағдайларда ешкімге айта алмайтын сырымның бәрін күнделікке ақтардым. Есейген сайын күнделік жазуды қоя алмадым. Ақыры сол әдетім мені әдебиетке алып келді. 4-курсты аяқтаған жылы алғаш әңгімелер жаза бастадым, бірақ оным сәтсіздеу болды, тіпті бір жазушы апайға шығармаларымды жолдап, пікірін күттім, пікірін білдірмеген соң, өзімді нашар жазушы шығармын деп ойладым. Жазуды тастап екі жылдай Алматы қаласындағы Ә.Қастеев атындағы өнер мектебінде мұғалім болып жұмыс істедім. Орыс сыныптарына сабақ беретінмін. Ұжымым да орыс тілді еді, тілім шұбарлана бастады. Бір күні маған «мен мұнда не істеп жүрмін», деген ой келді. Солай жиналып Cозаққа кеттім. Алғашында Созақ адамдарының күлкілі мінездерін ойып алып юморлық қысқа әңгімелер жазып жүрдім, ол фейсбукте оқыла бастады. Мені өз топырағымның адамдары шабыттандыратын болды. Тек 27 жасқа келгенімде ғана өзімнің әдеби шығармалар жаза алатыныма іштей дайын екенімді түсіндім. Солай алғаш «Біз білмейтін сұлулық» деген әңгімемді жазып шықтым. Хиқаят секілді ұзақ жазылды. Кейін ықшамдадым. Елдің пікірін білу үшін фейсбук желісіне жарияладым. Сол жерден Марқұм Жұмабек Табын деген журналист ағамыз оқып, толық нұсқасын сұратып, «Қазақ Әдебиеті» газетінің редакциясына апарып жазушы Қанағат Әбілқайыр ағаның қолына табыстаған екен, солай алғашқы әңгімем «Қазақ әдебиеті» газетіне жарияланды. Кейіннен белгілі кинорежиссер жазушы Сатыбалды Нарымбетов оң бағасын беріп, шығармаларыма пікірін білдіріп, өмірінің соңғы жылдары маған ұстаз болды. Сол кісінің бағасы мені қанаттандырды, өзімнің бірдеңе жаза алатыныма сендірді.
– Жаңылмасам жоғарғы оқу орнын бейнелеу өнері бойынша аяқтадыңыз. «Қалам немесе қылқалам» деген таңдау алдыңызда тұрған кезде қиналмадыңыз ба?
– Адам туа бітті суретші болып туылады екен. Бірақ ол қабілетін кейінірек есейе келе жоғалтып алатын көрінеді. Кейбіреулері сол қабілетін өмір бойына өзімен бірге алып жүреді. Оларды – талант дейді. Ал менде ондай талант болған жоқ. Өзімнен ешқашан ұлы суретші шықпайтынын көркем сурет факультетінің 2 курсында оқып жүргенімде-ақ түсіндім. Сурет деген тынымсыз ізденіс пен шеберлікті талап ететін кірпияз өнер. Сурет өнерін еріншектер оқи алмайды. Ол кейде спортқа да ұқсайды. Үнемі сурет салып қолыңды жаттықтырып отырмасаң, сурет сала алмай қаласың. Өзім қанша тырыссам да курстастарымның арасында ортаң қол суретші болып қала бердім. Олардың туындыларының жанында менің жазған жұмысым солғындау болып көрінетін. Мүмкін ізденісім аз болған шығар, мені әдебиет өзіне көбірек тартып кеткендей көрінеді. Десе де суретті оқығаныма еш өкінбеймін. Бейнелеу өнері арқылы түс тануды үйрендім, қарапайым адам шыршаны жасыл деп ғана көрсе, мен жасыл шыршадан қызғылт, қоңыр, сары, кейде күлгін қара түстерді ажырата аламын. Өмірді сан қырлы бояуымен көрудің әсері мүлде бөлек екен. Дүниеге микроскопиялық көзбен қарай бастадым. Бейнелеу өнері белгілі бір деңгейде танымымды өзгертті. Мінезімді, эстетикалық талғамым қалыптастырды деп ойлаймын.
– Бізде ақын-жазушыларды әбден теперіш көрген ауыр тағдыр иелері ретінде қабылдайды. Шеңберге сыймайтын болмыстары тағы бар. Қаламгерлерді осындай қалыпсыз деңгейде қабылдауға не түрткі болды деп ойлайсыз?
– Осы түсінік кейде мені де ойландырады. Шынайы ақын-жазушылардың тағдырлы келетіні рас ғой, адам тағдырына әсер ететін дүниелер болады. Сөз өнері – дертпен тең. Жазбасаң жаның ауырады. Кейде жазу жаныңды емдейтін жалғыз шараң болуы мүмкін. Мен ақынның қызымын. Анам Созақтың талантты ақын қызы Жұпар Жүзбаева, жас кезінде республикаға ерте танылды. Тек кейінгі жылдары ғана тұрмыс қамымен ұзай алмай қалды. Әкем де әдебиеттен кенде адам емес, жас кезінде ол кісі де өлең жазған. Менің бала кезімде Созақтан шыққан күллі ақын-жазушылардың барлығы біздің үйде қонақ болатын. Әке-шешем оларды керемет құрметтейтін. Олардың ішінде Жарылқасын Боранбаев, Лаззат Омарова, Якуда Амандықов, Өтеш Қырғызбаев деген танымал қаламгер кісілер де бар еді. Ол кісілердің айтқан әңгімелері қандай еді, өздері асқан мәдениетті, сыпайы болатын. Бала кезден ақын-жазушылардың барлығын сол образда қабылдап, солай елестетіп өскендіктен бе, қаламгерлердің барлығын зиялы кісілер шығар деп ойлайтынмын. Сөйтсем, айдың арғы беті болатыны секілді әдебиетте де беттің арын беліне түйіп өздерін ірі ақын, жазушы санап жүргендер көп екен. Және олар өздері туралы сөйлегенде тағдырды қолдан жазып, қолдан дақпырт таратып жалған аңыздың бояуын қалыңдау етіп жаққанды жандары сүйеді. Олар әдебиетке әлемнің көзімен қарай алмайды. Дүниеде сенің талантың парасатпен астасып жатпаса, оның арамзалықтан еш айырмасы болмайды. Ал әдебиеттегі мұндай арамзалық алысқа ұзамайды, абырой да әкелмейді, адамзатқа да пайдасы бола бермейді деп ойлаймын.
– «Қазақ әдебиетінде классиканың дәуірі өтті, келмеске кетті» деуші тарап көбейіп келеді. Бұл бәлкім жаңа ағымдардың ентелеп еніп, аға ағымдардың орнына жайғасып жатқандығынан болар. «Жаңа тәсіл ескіні жоймайды, байытады, баптайды. Кешегі жазушылық дәстүріне жаңа жазу мәнері қосылады. Үйренеді не жиренеді» (Дидар Амантай) десе де, кейде әбден етімізден өтіп, сүйегімізге сіңіп кеткен классикалық шығармалар енді шынымен жазылмай ма, оқылмай ма деп қынжылып қалатынымыз да бар. Өзіңіз бұл туралы не айтасыз?
– Үлкен буынның арасында өзінен кейінгі буынға көңілі толмайтыны, өздерінен кейін нағыз әдебиеттің алтын ғасыры аяқталатына сеніп жүргендер бар. Біздің әдебиеттің дімкәс тұсы да осы деп ойлаймын. Әр дәуірдің өз әдебиеті, өз үні, өз кейіпкерлері болатын ұмытпауымыз керек. Біз бәлкім Әуезовтың «Абай жолындай» Есенберлиннің «Көшпенділеріндей» туындыларды жазбайтын буын шығармыз, бірақ біздің де өз әдебиетіміз болатыны һақ. Және ол әдебиет өткенге көлеңке түсіреді деп ойламаймын, керсінше үлкен буынмен әдемі жарасым тауып биіктей түсетіндей көрінеді. Өйткені біздің өткенен үйренеріміз көп деп ойлаймын. Меніңше, классикалық әдебиет ешқашан өлмейді, ол тек жаңа формада, жаңаша көзқараста, жаңа бағытта түрленіп, жаңарып отырады.
– Қазіргі қаламгерлер мемлекеттің қолдауына мұқтаж ба?
– Әлемдегі дамыған елдер ең бірінші қаламгерлеріне жағдай жасайды. Қазіргі Нобель, Пулитцер сыйлықтарын алып, бүкіл әлемді аузына қаратып жатқан жазушылардың барлығы дерлік дамыған елдердің өкілдері, немесе сол дамыған елдерде тұрып жатқан эмигрант жазушылар. Бүгінде эмигранттық әдебиеттің жарқын өкілдері ауғандық Холед Хоссейни, түрік жазушысы Орхан Памук, жапондық Мураками, Кадзуо Исугуролар…
Холед Хосейни Ауғанстанда өмір сүрсе, ешқашан ауған әдебиетін төрге сүйремес еді, ал Муракамиді жапон халқы әдебиеттегі жаңашыл көзқарасы үшін ұнатпайды. Агутагавамен салыстырғысы келеді. Памукты түріктер саяси көзқарасы үшін елінен кетірді. Мұндай алауыздық, мұндай жағдай біздің қазақ әдебиетінде де жоқ емес. Бұл шын таланттардың көсегесін көгертпейді, бағын байлайды. Уақытын өлтіреді. Әйтпесе біздің әдебиетте жоғардағы қаламгерлерден кем емес таланттар бар. Қазақ қаламгерлерін шетелге оқытатын, шетелге шығаратын мемлекеттік бағдарламалар керек деп ойлаймын. Бұны елден кетуді аңсау деп түсінбеу керек, ел-жер көрген қаламгерлердің көкжиегі қашанда кең болады. Танылуына, шет тілдеріне аударылуына мүмкіндік туады. Бүгінгі жастар қазақ әдебиетінің шеңберіне бағынбайды, олардың қазаққа ғана емес әлем әдебиетіне де берері мол деп ойлаймын. Әлем біздің шығыстық әдебиетті, оның ішінде қазақ әдебиетін әлі оқыған жоқ, біздің әдебиет ұзақ жыл сақталған шарап секілді, оны әлем оқыса мас болар еді, деп ойлаймын.
– «Қоғамда өмір сүре отырып, қоғамнан тысқары бола алмайсың» дейді Ленин. Сіздің көңіліңізге алаң салатын қоғамдағы ең өзекті мәселелер туралы айтып өтіңізші...
– Мені ойландыратын мәселелер өте көп. Оның бәрін айта берсем, өсек айтып отырғандай күй кешемін. Неге біздің ойлау жүйеміз стандартты болып кетті, неге біз рационалды, сыни ойлай алмаймыз. Неге біздің қоғам тобырлық санадан арыла алмай отыр? Неге кітап оқудан қол үзіп қалдық? Мен кейде осы мемлекетте өмір сүре жүріп, әр түрлі қоғамда жүргендей екіұдай күй кешемін. Біздің тіліміз екеу, біздің мұңымыз екеу, біздің әдебиетіміз де екі тілде. Және олар бір-бірлерін оқымайды. Түсінбейді. Соның бәрін көре тұра, біле тұра біз қоғамның сыртқы фейерберкті жарқылын ғана көргіміз келеді. Ал ішіне үңіле алмаймыз. Біз әлі біртұтас қоғам болып біріге алмай жүрміз. Осы мені жиі толғандырады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен Сезім МЕРГЕНБАЙ
Жазушының әңгімесі: Жәудір Нартай. Костяның алғашқы махаббаты
