Жұмекен Нәжімеденов. Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп
"Бір ел - бір кітап": Тәкен мен Жұмекеннің шығармалары таңдалды
ҚОҢЫР ТҮС
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,
көзін сулап, қалып еді қамығып.
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп —
қоңырқай ой маза берер емес түк.
Қоңырайып жатыр алда жол әлі —
кеудем кейде қоңыр күйге толады.
Қоңыр әнмен қазақ бесік тербетіп,
өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы.
Қоңыр күпі, қоңыр дала, қоңыр үн...
қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа-күйбеңмен
қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем.
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда
шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоян жонға қоңыр ымырт түскенге
қоңырайып отырамын үстелге...
ТАУ ТОЛҚЫНДАРЫ
Өзенін өргізіп тау алса ғана,
Қарайды қарауытып сан салаға.
Қайтеді ей, мына толқын, құла толқын
Жартастың төсін сорып тамсана ма?
Шұбырып шұбар ала су төменге,
Қанаты тасқа тиді сілтегенде.
Пәк адал толқын жүзін жел жасырып
Ұқсайды жібек шәлі бүркегенге.
Япыр-ай, алабұртып аққан бұлақ,
Жанбасын ауыртқан ба тастан құлап.
Ере алмай көп толқынға көне толқын
Келеді қалыңқырап, ақсаңқырап.
Аптығып, алақайлап шапқан ағын
Тосады қара тасқа ақ тамағын.
Қақтығып жаңғырығы, таулы алапқа
Көтеріп көп нотасын аттанады үн...
Төменде теңіз беті жымың-жымың,
Мың тонып, рахатқа жылынды мұң.
Кеңкілдеп киіп-жарып келген бұлақ
Бәрінің бір-ақ білді шығындығын.
Басылды ол баяғыдай зіркілдемей,
Тек қана бүлк-бүлк етті шіркін көмей,
Домығар долы келін секілденіп
Енесін қалғанына бір тілдемей.
Көк теңіз бүгін көзін жұмар нағып,
Қалар бір жұмарланып, құмар қанып.
Тау қарар бұрынғыдан алыс тартып,
Көзімен ұмытудың мұнарлатып...
***
Төкші, төкші, домбыра, қоңыр үнді,
бір тазартып алайын көңілімді.
Жалаңаштап жанымды көрейінші
Жетпей жатқан жерімді, не мінімді;
төкші, төкші, домбыра, қоңыр үнді.
Жалаңаштап көрейін бәрін, бәрін,
қанша менің, байқайын, халім барын.
Өңменімді өзімнің тексермеп ем
өлеңімнің мінінен арылғалы,
көрейінші тәптіштеп бәрін, бәрін.
Болды ма екен көкірек қойма-мекен
қарау пиғыл, қаралау ойға бөтен.
Көрейінші саралап: менің ішім
кім-кімдерге жамандық ойлады екен,
болды ма екен көр-жерге қойма-мекен.
Төкші, төкші, домбыра, қоңыр үңді,
Жеңісімді, көрейін не мінімді.
Қандай, қандай дыбыстар шығар екен –
бір балқытып көрейін көңілімді.
Бәрін, бәрін өзімнен бастайыншы,
бата берші, Адалдық, ас қайыршы.
Арам болса жүректі тасқа ұрайын,
жарылсын ол бір тамшы жастай ыршып,
сүйтіп бәрін өзімнен бастайыншы!
ӘЖЕМЕ
Байғұс әжем, бір жыл болды, бір жол болды – көрмедім,
Көрмедім мен бурыл шашты кәрі қолдың өргенін.
Көрмедім мен сиыр айдап, отқа тезек салғанын,
Көлеңкеге құрып қойған ала жолақ өрмегін.
Еркелетсе – ермегі едім, жалғызы едім мен оның,
Әжем үшін жалғыз өзім – бір рулы ел едім,
Сағындым-ау сарғыш тартқан ертегісін, өлеңін.
Біздің жақтан жел ескенде желмен бірге келеді
«Қарашығым, тамағыңды іш, деміңді алшы!»–деген үн.
Дәл осы сәт отыр ма екен, отыр ма екен ине алып,
Жіңішке ине, жіңішке жіп – өткізе алмай қиналып,
Әлде, әлде бір шүйкесін көршідегі тентек ұл
Алып қашып бара ма екен көк шыбыққа «бұйда» ғып?!
Сондай кезде ойлайды ғой, ойлайды ғой мені ылғи,
Сондай кезде қандай екен кәрі әжемде көңіл күй,
Көңіл шіркін! Нұрлы сәуле, әлсін-әлсін тіріліп,
Әлсін-әлсін елес берер, елес берер бір үміт.
Әлсін-әлсін жүгірем деп, қуамын деп үмітін
Көйлегінің етегіне қалды ма екен сүрініп?..
***
Сенің шашың түн десем,
Адасумен өтем ғой.
Күліп тұрған күн десем –
Сенің күлкің екен ғой,
Сыңсып кетсе ну орман
Сенің лебің екен ғой.
Шөлдеп едім,
Суарған сенің көлің екен ғой.
Жапырағы гүлдердің
Алақаның екен ғой.
Маңдайыңда жүзген нұр
Дала таңы екен ғой.
Бұлт түйілсе кәрленіп.
Білмей жүрген екем ғой.
Біздің жерде бар көрік
Сенде де бар екен ғой.
КӨК ТҮС
Көктемгі жер бояуы да көк қой деп,
көлеңдетіп киіп едің көк көйлек.
Көл-дүниеден көкті ғана білуші ең,
кетер болсаң — көк зәріңді төкпей кет.
Көктем еді-ау, көктем еді, дүбірлі
көк бұлақтар көгал кезіп жүгірді.
Көк кіреуке көзді айналған күндері
көгіс тілің көк төбетпен бір үрді.
Көктемде көкек құсап көк, көк деп
көк уыңды, сөйлер болдың, төкпектеп.
Күте-күте, қуа-қуа көк түсті
кеттің білем, ақырында, көк бет боп.
Көктем өтті, жаз да кетті, күз жетті,
енді әр мезгіл өз бояуын іздетті.
Ал, сен болсаң — баяғы сол көк, көк, көк
көк тіліңнен көк сөздерді төк, төк, төк!
ЫРЫМ
Ырымшыл ма,
Құдайшыл ма сол кісі?
Жақын ұғым алдыңғысы, соңғысы:
ырымшылдық — қараңғылық деп ұқтық,
құдайшылдық — қартайғанның белгісі.
Көшерінде Қошалақтан талай кәде жасалды,
бәрі, бәлкім, кәріліктен бас алды?
Қарт әйтеуір қара інгенге жүк артып,
Қара қойды құрбандығына шалды.
Қош айтысты ел, — әй, қиын-ақ, қиын-ақ:
белбеуіне бір уыс құм түйіп ап,
Көзбен де емес, сақалымен төкті жас.
«Оң сапарға» жиылған жұрт көп-ті, рас,
Сол көп күбір-сыбыр етті: «Құдірет,
Жетпіс жылда жылжымаған бір рет
іргеңді аудар деген кім,
кім зорлады мұны?!» — деп.
Топырағың не деп ем мен
Күлімдеп,
Қақты арқамнан: «ырым, ұлым, ырым», — деп.
Қарттың аузы болатұғын дуалы-ақ,
сөйледі ол бір жаратқанды куәға ап,
барам, деді, жақын-жуық жағалап,
қартайған соң қайын жұртты қуалап.
Түйекөш жер — түсте жеттік біз оған,
бір ойпаңнан суы шыққан ызадан
құдық қаздық,
тайыз екен құдығы,
терең екен бірақ елдің ұғымы.
«Жылқың жалды болсын» айтып бір ұлы
белдеуге әкеп қыстырды тал құрығын.
«Қазан майлы болсын» айтып бір әйел
көсеу берді.
Мынау неткен құдай-ел:
«Қораң толы болсын», — десті,
ал, мұнда
желі тартып берді біреу шалғынға.
Шолақтау ем: «Көсеу берген несі, —
едім, бұл жұрттың?»
Шеркештің бір бойжеткені күлімдеп,
Сұңқ-сұңқ етті: «ырым, жиен, ырым», — деп.
Қонақ асы жеу боп кетті біз бітірер іс тегі,
ешкімнің де қазаны оттан түспеді.
Қара күбі толды тағы шүпілдеп,
ырқ-ырқ етіп батырмады піспегін.
Жер от екен, мал семірді ғаламат,
тышқандар тым көбейді,
Мысықтар да жиі-жиі балалап.
Ақшам намаз уақытында, ымыртта
Көкем ғана бас шайқайтын су ұрттап.
Жалпақ басы секілденген кебістің
Сақалымен, ойлы шолып жер үстін,
бір күні айтты: «басталатын жылы өткен соғыстың
дәл осылай желбіреп ед көк шыбық,
дәл осындай болып еді тоқшылық,
жақса жарар ырым», — деді.
Соғыс болған жоқ, бірақ,
есесіне тез семірді тоқты, лақ.
Жұрттың бәрін уайымға қарық қып,
ырым еткен құманынан су ұрттап,
бас шайқайтын мезгілінде, ымыртта
Нәжімеден қайтыс болды жарықтық.
Жайнап тұрған өмір ме бұл жаңағы?
Мына дүние неткен қапас, тар әрі!
Айтпақшы, қарт үзілерде көз ашып
керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Ел шу етті: «бұлай болды-ау ақыры,
Жат ырым ғой, жат ырым ғой, жат ырым
қартайғанда ірге аудару».
Жылап, жоқтап өтті ымырт,
таңы да атты көп-көп тұрып, көп тұрып.
Шешіп алып түйіншегін белбеудің
шағыл құмын жас қабірге септі жұрт.
«Бұл не?» — деді әлдебіреу дүрілдеп,
бір қария жауап берді ырым деп.
Қасиеті шығар, бәлкім, кең даланың, кеңдіктің,
есім менің кеш кіріпті, — енді ұқтым.
Неткен асыл ұғым едің, ырым, сен!
Ырым, сендей ескілікке сүрінсем
сүрінейін,
Кешірім ет, креслолар, кеңселер:
әлгі ырымда қасиет бар ел сенер,
Мен де сенем, сенем, сенем, мен сенем,
ырым деген — туған жердің топырағы болса егер.
Менің байтақ Отанымның жері кең,
Кете берсін еріген мен жеріген!
Көке, енді сен де кешір!
Өзіңе ұқсап мен де жұртқа сыйлы өстім,
Мен де сүйем топырағымды,
бірақ сенше сүймеспін:
Қоныс іздеп көше алмаспын сен құсап,
топырағымды белбеуіме түймеспін!
ЖАР МАХАББАТЫ
Сәулешім, сонау кеште нұрлы аспанда
Қос жұлдыз ұғысқанда, ымдасқанда,
Жерде – біз, егіз жүрек жүздеп соқты,
Еріншек аяғымыз бір басқанда.
Ыстық қол, ыстық сезім оятқанда,
Аттаудан жаңылмайтын аяқ бар ма.
Махаббат бойды баурaп... тамырларда
Құтырып асау-топыр ой ақты онда.
Алдымда тұрды сонда бір сын менің,
Сондағы қуанғаным – күрсінгенім.
Түк сезбей жатты жазық, туған дала
Көтеріп қос жүректің дүрсілдерін.
Сол дүрсіл армандарды іздеткізді,
Сол дүрсіл жазды өткізді, күзді өткізді.
Бозамық шық жамылған ай астында
Сол дүрсіл туған жерге із боп түсті...
Қосты ғой «сүю» деген күшті бізді,
Бастық біз енді жерге үш түрлі ізді –
Үш өмір көтерілді көк жиектен
Сәулешім, көрдің бе анау үш жұлдызды?
Рахмет, жазымды өмір күз қылмады,
Сәби ғой бұл тіршілік – біз құндағы...
Көбейсін жер бетіне түскен іздер,
Көбейсін мына аспанның жұлдыздары!
